बुधवार, ३० डिसेंबर, २०१५

हॅपी न्यू इयर




डॉ. सुधीर रा. देवरे


      (31 डिसेंबर 1999 साली अहिराणी भाषेत लिहिलेला हा ललित लेख अहिराणी वट्टा या माझ्या पुस्तकात- पद्मगंधा प्रकाशन पुणे- समाविष्ट झाला आहे. कोणतेही संपादन न करता ब्लॉग म्हणून देतोय.)                                                     
      दरवरीसले डिसेंबर महिना लागा का सगळास्ले ३१ डिसेंबरना यम लागी जातंस. येकतीस डिसेंबर हाऊ याळ आपू कशा साजरा करना हाऊ सोबतीस्मा भयान मोठा प्रश्ननागत चावळाना इशय व्हयी जास. मंग उघरानी किती काढनी, पार्टी कुठे करनी, चोखी करनी का तिखी करनी हायी ठरंस. काही सोबतीस्ना घोळकामा पार्टी वल्ली करानी का कोयडी हायीबी ठरंस. काहीस्ना मते कोयडी पार्टीमा काही दमच र्‍हात नही. पार्टी पाहिजे ती वल्लीच.                                                                      
      आशे करता करता ३१ डिसेंबरना याळ उगी जास. जो उगनार र्‍हास तो उगयीच आनि जो बुडनार र्‍हास तो बुडयीच, हाऊ सटीना (सृष्टीना) नियमच शे. त्यावात फरक पडनार नही. पन पार्टी करनारास्ले वाटंस येकतीस डिसेंबर हाऊ याळ जशा काही आपला कर्ताच उगना. दुपारपशी रेडिओ दनदनतंस, टीव्ह्या खनखनतीस, दुपारले बायास्कर्ता इशेश करमनूकना कार्यक्रम टीव्ह्यास्नी आयोजित करेल राहतंस. त्यास्ना मते त्या सगळा शो भयान कॉमेडी र्‍हातंस. आनि पाव्हाले जावा ते कसानं काय. पन टीव्ह्यास्ले चिटकेल लोक कॉमेडी कार्यक्रम पाव्हाना आपला मुड,  कार्यक्रम सुरू व्हवानं अगोदरपशी तयार करी ठेवामुळे कोनी फालतू नटनी पडदावर थोडं जरी वाकडं तोंड कयं तरी दनादन हसतंस. आपू हासनू नहीथ ते टीव्ही का हाऊ कार्यक्रम दखाडानं बंद करी टाकयी, आशे त्यासले भ्याव वाटत व्हयी. कार्यक्रम पावशेर आनि जाहिराती किलोभर आशा सगळा मसाला रातले बारा वाजेपावत टिव्ह्यास्वर सुरू र्‍हास. पन ३१ डिसेंबर साजरा कराकर्ता रोज पाही पाही पाठ व्हयेल जाहिरातीस्मा अजारमजारथीन थोडा थोडा कार्यक्रम पहात पहात लोकं- बहुत करीसन जवान पोरं- आपला बारा वाजाडी घेतंस. आशा बारा वाजनात का मंग जुना वरीस्ले बाय बायआनि नवा वरीसले हॅपी न्यू इयरआशे म्हनीसन फटाका फोडीसन नाची कुदी दमीसन गुमान झोपी जातंस. काही काही लोकं गोवाले, कोकणमा, हिलस्टेशनस्वर हायी रात साजरी करतंस.                                                                 
       रामपहारात उठवा त्ये रोजना माळेकच सूर्य दखास तरी बजारमा इयेल हॅपी न्यू इयरना ग्रीटींग कार्ड येकमेकस्ले सोबती धाडतंस. (आता एसेमेस, फेसबुक आणि व्हाटस् अप ना जमाना शे. आवढच वाक्य आठे add करस.) नवीन वरीसन काहीतरी संकल्प करतंस. डायरी बियरी लिव्हाना परयोगबी कोनी कोनी नवा वरीसना नऊ याळ पाळतंस. आनि आखो सगळं इसरीसन रोजना याळ सारकाच जात र्‍हातंस. फकत रोजनी तारीख बदलंस आनि वार बदलंस. बाकी कालदिसना माळेक आज आनि आजना माळेक सकाळ. कोनले काहीच फरक पडत नही. आपू वरीसभर काय काय कयं ह्याना हिशोब कोनी मांडत नही. (रोज येनारा पेपरं वरीसमजारल्या ठळक नोंदी छापी टाकतंस. टीव्ह्या, मांगल्या मोठ्या मोठ्या घटना जराश्या जराश्या दखाडीसन आढावा घेवानं काम करतीस.) पुढला वरीसमा आपुले नक्की काय करनं शे हायी बी मनमा कोनी पक्क करत नही. फकत उगेल याळले राम राम म्हनवाम्हनीसन इयेल याळले लोक आपापला कामले लागतंस.                                                                                                                                         
    ३१ डिसेंबरआनि १जानेवारीया नावस्न्या मन्या दोन कविता मराठीमा प्रकाशित व्हयेल शेतीस. त्या तुम्ही मराठीमा सोताच वाचा- पहिलीनं नाव शे - ३१ डिसेंबर :

आता थोड्याच वेळात
                                                               
नुतन वर्ष शतक सहस्त्रक एकविसावं वगैरे... 
                                            
आता फटाके फुटतील पार्ट्या होतील
                                                     
टेप खडाडतील टीव्हया भडकतील 
                                                
नाचतील हसतील... 
                                                           
नशेतल्या मस्करीत थोबाडीत सुद्धा देतील...
                                        
समजण्यापेक्षा असमंजसपणातच
                                                       
सुख शोधणारे जीव 
                                                              
काटा पुढे सरकताच
                                                                 
पुन्हा अगदी सहज झोपून जातील...!
000

दुसरी कवितानं नाव शे- १ जानेवारी:

आज एक जानेवारी दोन हजार...
                                                   
आणि इथे फरक तर काहीच दिसत नाही!
                                           
अंगावरची फाटकी गोधडी बदलली गेली नाही. 
                                            
सकाळ होताच रोजच्या किंचाळ्या थांबल्या नाहीत, 
                                      
सूर्यसुद्धा वेळेवरच उगवला...
                                                         
धुळीचे पांघरुण घेऊन ऑफिसातल्या फायली तशाच.
                                      
तीच आचकट विचकट तुसडी बाष्कळ निंदानालस्ती...
                                      
वर्ष बदलतं शतक बदलतं सहस्त्रक बदलतं म्हणजे काय!
                                 
कॅलेंडरचे नवे करकरीत पान 
                                                        
आणि क्षणाक्षणाने जवळ येणारा 
                                                
आपल्यासह सर्वच उर्जेचा अंत
                                                       
आपण आनंदाने साजरा करतो!
                                                        
दुसरे काय!
      (लेखातील मजकुराचा- कवितांचा इतरत्र वापर करताना लेखकाच्या नावासह या ब्लॉगचा सविस्तर संदर्भ द्यावा ही विनंती.)
         डॉ. सुधीर रा. देवरे
   इंटरनेट ब्लॉगचा पत्ता: http://sudhirdeore29.blogspot.in/

सोमवार, १४ डिसेंबर, २०१५

अहिराणीच्या निमित्ताने बोलींचे भवितव्य




- डॉ. सुधीर रा. देवरे

     जगातील प्रत्येक कोपरा बोलीभाषेने व्यापलेला आहे. प्रत्येक कानाकोपर्‍यात ती बोलली जाते. मात्र यापैकी काही बोलीभाषा आज नामशेष झाल्या आहेत, तर काही बोलीभाषांचा विकास होऊन त्या आज प्रमाणभाषा झालेल्या दिसून येतात, हा बदल आपल्याला ज्ञातच आहे. आज व्यवहारात वापरली जाणारी हिन्दी भाषादेखील एकेकाळी केवळ बोलीभाषा म्हणूनच वापरली जात होती. परंतु आज तीच भाषा आपली राष्ट्रभाषा म्हणून मान्यता पावलेली दिसून येते. त्याचप्रमाणे सिंधी, गुजराती, मराठी सारख्या अनेक भाषा ह्या सुद्धा एके काळी केवळ बोलीभाषेच्या स्वरूपातच अस्तित्वात होत्या.
      संपूर्ण भारतात आढळून येणार्‍या बोलीभाषांची संख्या जवळजवळ अठराशे इतकी आहे. त्यापैकी अनेक बोलीभाषा पूर्वीच नष्ट झालेल्या आहेत. तर अनेक बोलीभाषा आजही नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहेत. अशीच एक बोलीभाषा म्हणूनअहिराणी भाषेचा नामोल्लेख करावा लागतो. अहिराणी महाराष्ट्राच्या नाशिक, धुळे, जळगाव आणि नंदुरबार ह्या चार जिल्ह्यांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर बोलली जात असूनही तिला आजपर्यंत प्रमाण भाषेचा दर्जा प्राप्त झालेला नाही. भाषाशास्त्राने तरअहिराणीला मराठी भाषेची एक पोटभाषा म्हणून तिची उपेक्षाच केलेली दिसून येते.
      प्राचीन काळीअहिराणीअभिर लोकांची भाषा होती. म्हणून तिलाअभिराणी असं संबोधलं जात असे. कालांतराने अभिरांचा अहिर अपभ्रंश झाला म्हणून अभिराणीचाही अहिराणी अपभ्रंश झाला. आज या विशिष्ट बोलीभाषेलाअहिराणीम्हणूनच संबोधण्यात येतं. अभिर लोकांचा अपभ्रंश अहिर आणि अहिर लोकांची भाषा ती अहिराणी. अभिर लोकांचे संदर्भ रामायण, महाभारत कालखंडातही आढळून येतात. भरताच्या नाट्यशास्त्र ह्या ग्रंथात अहिराणीचा उल्लेख बोलीभाषा असाच केलेला आहे. ह्या भाषेचा उदयकाल साधारणत: इसवी सनाच्या तिसर्‍या-चौथ्या शतकात झालेला असावा, असे मानले जाते. प्रदेशाच्या नावाने अहिराणीलाखानदेशीतर राजवटीच्या नावाने तिलाबागलाणीसंबोधले जाते. मराठी, हिन्दी, गुजराती, राजस्थानी, बंगाली ह्या भाषेतील काही शब्दही अहिराणी भाषेत आढळून येतात. म्हणूनच अहिराणीला कोणत्याही एका विशिष्ट भाषेची पोटभाषा संबोधणे सर्वस्वी चुकीचे ठरते.
      बोलीभाषांच्या संदर्भात काही अपवाद वगळता बेजबाबदार लेखनच अधिक प्रकाशित झालेले दिसून येते, जे बोलीभाषेच्या विकासासाठी मारक ठरते. बोलीभाषेतून संवाद साधण्यासाठी लोकांना प्रेरणा मिळेल, त्यांच्या प्रयत्नांना प्रोत्साहन मिळेल अशा हेतूने बोलीभाषेतील बलस्थानांचा अधिक अभ्यास व्हायला हवा. दुय्यम प्रतीचे लेखन, उदाहरणांचा अभाव, ढोबळ पुराव्यांच्या आधारावर केली गेलेली निश्चित विधाने, हितसंबंध, सामाजिक प्रतिष्ठेच्या आततायी कल्पना, दुसर्‍या भाषेच्या संदर्भातील अज्ञान, पूर्वग्रह, दुराग्रही वृत्ती, ठोस पुराव्यांचा अभाव, ऋण मान्य करण्याचा अभाव, पाहताक्षणी लक्षात न येणारी जोडतोड करून लिखाण करणे ह्या प्रकारांमुळेच बोलीभाषेचा विकास खुंटलेला दिसून येतो.
सर जॉर्ज ग्रियर्सन (1851 - 1946) यांनी भारतातील संपूर्ण भाषांचा सखोल अभ्यास केलेला आहे. क्षेत्रीय व्यापकता, भाषांची संख्या आणि विविधतेच्या दृष्टीतून बघितले तर त्यांचे भाषाविषयक कार्य निश्चितच महत्वाचे आहे. ह्या संदर्भातील सर्व महत्वाची माहिती ‘‘Linguistic Survey of India’’ ह्या नावाने ग्रंथित करण्यात आलेली आहे. ह्या ग्रंथाच्या नवव्या भागात त्यांनी अहिराणीच्या संदर्भात आपले मत व्यक्‍त केले आहे. त्यांनीअहिराणी ला भिलांची भाषा म्हटले आहे. परंतु अहिराणी ही सुद्धा हिन्दीप्रमाणे एक लोकभाषा आहे. केवळ अहिराणीचाच असे नव्हे तर कोणत्याही भाषेचा संबंध कोणत्याही जाती-जमातीशी लावणे, हे मानवतेच्या दृष्टीकोणातून अयोग्य आहे. भाषेने जर व्यक्‍तिवर विशिष्ट जातीचा शिक्का मारला जात असेल वा भाषेवर विशिष्ट जात लादली जात असेल तर ही गोष्ट बोलीभाषेच्या विकासाला मारक ठरते.
      लोकांच्या वर्तनातून लोकसंस्कृती संक्रमित होत असते- प्रवाहित होत असते. म्हणूनच कोणत्याही बोलीभाषेचा अभ्यास हा त्या बोलीभाषेतील लोकवाड्.मयाच्या अभ्यासाशिवाय अपूर्णच ठरत असतो. लोकवाड्.मयाच्या माध्यमातूनच आदिवासी बंधू-भगिनींच्या श्रद्धा, रितीरिवाज, पूजा-अर्चना, संस्कृती, आशा-आकांक्षा, शेती, व्यवहार, नातेसंबंध, सण-उत्सव इत्यादींवर प्रकाश पडत असतो.
      ऋषिंचे कुळ आणि नदीचे मूळजसे विचारले जात नाही तसे भाषांचे कुळही विचारू नये. कारण भाषा ही केवळ भाषा असते आणि ती स्थानिक संस्कृतीतून उगम पावलेली असते. मग ती कोणतीही भाषा असो. अगदी इंग्रजी असली तरीसुध्दा.
      आदिवासी बोलींचे डाक्युमेंटेशन होणे आज आवश्यक झाले आहे. जी माणसं निरक्षर राहिलेली आहेत, तीच केळ बोलीभाषेतून व्यवहार करताना दिसतात. पंरतु साक्षर झालेली माणसं मात्र लिखाणासाठी आणि व्यवहारासाठी प्रमाणभाषेचाच वापर करताना दिसून येतात. मग तेअहिराणी भाषिक असोत की अजून कोणी इतर बोलीभाषक. ते मराठी, हिन्दी किंवा इंग्रजीतच लिहिण्याचा अट्टहास दाखवतात. मातृभाषेतून संवाद साधण्यातही जिथे त्यांना संकोच वाटू लागतो तिथे मातृभाषेतून लिखाण तर दूरची गोष्ट आहे. हा संकोच दूर करण्यासाठीचा प्रयत्न भाषा केंद्र बडोदा या आमच्या एनजीओ कडून सुरू आहे. जिथे जिथे बोली-भाषेसाठी न्यूनगंड दिसून येतो, तिथे ह्या बोलीभाषांना प्रतिष्ठा मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न सुरू झालेले आहेत.
      आपल्या भारतीय संविधानाच्या आठव्या परिशिष्टात भाषिक स्वायत्ततेच्या संदर्भात मार्गदर्शन केलेले आहे. त्या अन्वये कोणत्याही भारतीय व्यक्‍तीला आपली भाषा बोलण्याचे संपूर्ण स्वातंत्र्य देण्यात आलेले आहे. तरीही शाळा-महाविद्यालयांमध्ये बोलीभाषेतून शिकविण्यासाठी रूची दाखवली जात नाही. लोकांना आपल्या भाषेपासून दूर ठेवणे म्हणजे त्यांची जिव्हा- जिभ कापण्यासारखेच आहे. म्हणूनच लोकांना आपल्या भाषेपासून वंचित करणे हे लोक अधिकारांचे उल्लंघन ठरते.
      भाषा कोणतीही असो, जर ती व्यवहारभाषा, वाड्.मयभाषा आणि ज्ञानभाषा होत असेल तर ती प्रमाणभाषेचा दर्जा प्राप्त करू शकते. बोलीभाषांचे संवर्धन करणे आज आवश्यक झाले आहे. भाषा हे संस्कृतीचे माध्यम आणि वाहन सुध्दा असते. आपण सर्वच बोलीभाषांबाबत जागृत असू तर भारतीय बोलीभाषांचे भवितव्य निश्चितच उज्ज्वल आहे. पण त्यासाठी अहिराणी वा ती ती भाषा बोलणार्‍या लोकांनी आपला न्यूनगंड झटकून आपली बोलीभाषा बोलत- लिहित राहणे नितांत गरजेचे आहे.
      (सदर लेख दिनांक 12-12-2015 च्या महाराष्ट्र टाइम्स (नाशिक विभाग) मध्ये प्रका‍शित झाला आहे. लेखातील मजकुराचा इतरत्र वापर करताना लेखकाच्या नावासह या ब्लॉगचा सविस्तर संदर्भ द्यावा ही विनंती.)

  डॉ. सुधीर रा. देवरे
   इंटरनेट ब्लॉगचा पत्ता: http://sudhirdeore29.blogspot.in/