स्वच्छ एकटेच तळे : आस्वाद

- डॉ. सुधीर रा. देवरे

स्वच्‍छ एकटेच तळे

विसावले चांदण्यात.

         - शंकर रामाणी

    शंकर रामाणी यांची ही फक्‍त दोन ओळींची कविता. या दोन ओळीतील एकूण पाच शब्द म्हणजे ही कविता.

स्वच्‍छ     - शुचिर्भूत. कलंक नसलेले. डाग नसलेले. नितळ.

एकटेच     - एकांत. समाधी लागलेले. चिंतन.

तळे      - पाण्याचा साठा. पाणी म्हणजे जीवन. जीवनाचा साठा. तृप्त.

विसावले   - शांतता. शांती. तृप्तता. आयुष्याच्या सुरूवातीला खूप कष्ट

           करूनच विसावता येते. खस्ता खावूनच विसावता येते. तसे

           नसेल तर विसावण्याला आळशी म्हणतात. सुस्त म्हणतात.

चांदण्यात   - शीतलता. सौहार्दता.

        कवितेत तळे आहे. तलाव नाही. तळे नैसर्गिक, तर तलाव मानव निर्मित. तळे असल्याने आजूबाजूला हिरवीगार झाडी सुध्दा असली पाहिजेत. हिरवळ असली पाहिजे. पक्षी असले पाहिजेत. आणि आजूबाजूंच्या झाडीत पशू सुध्दा असले पाहिजेत. जे तलावावर दिवसा आपली तहान भागवायला येत असावेत.

        तळे म्हणजे तलाव नाही. पोहण्यासाठी माणसाने बांधून घेतलेला कृत्रिम तलाव नसून हे नैसर्गिक तळे आहे. हे निसर्गरम्य ठिकाण असले पाहिजे. नाहीतर ते स्वच्‍छ कसे राहील? आणि आजूबाजूला शांतता तरी कशी राहील? तळ्यात जीवन असेल. म्हणजे जलचर असतील.

        तळे शांत असते. त्यात लाटा निर्माण होत नाहीत. समुद्रात लाटा निर्माण होतात. खाडीत लाटा तयार होतात. निवांत एकट्याच विसावलेल्या मनात क्रोधाच्या- संतापाच्या लाटा निर्माण होत नाहीत.

        कवितेत चांदणे आहे, म्हणजेच रात्रीची वेळ आहे. दिवसभर कष्टाची- परमार्थाची कामे केली तर चांदण्यात रात्री शांत विसावता येते. चांदण्याची रात्र आहे म्हणजे कदाचित पौर्णिमेची रात्र असली पाहिजे. पौर्णिमेला चंद्राच्या गुरूत्वाकर्षणाने समुद्रात लाटा निर्माण होतात. मात्र पौर्णिमा असूनही या तलावात समुद्रासारख्या लाटा येत नाहीत. तळे शांत असते. तृप्त असते. तृप्ततेचे – शालीनतेचे आणि शांततेचे हे प्रतीक म्हणजे ही कविता. 

        तळे एकटेच. त्या विशिष्ट सामसुम जागी आपले कर्तव्य बजावणारे. आपल्या पोटातील जलचर, आजूबाजूचे जंगल, पशू, पक्षी यांच्यावर उपकार करत असल्याचा कोणताही आव न आणता, कोणताही गाजावाजा न करता, प्रसिध्दीचा सोस न धरता इतरांसाठी उपयोगी पडत राहते. तृषार्तांची तहान तृप्त करत राहते. म्हणजेच जीवनाचे भरण पोषण करणारे तळे. प्रसिध्दीच्या झोतापासून जंगलात दूर निवांत आपल्याच शांत चित्तात समाधिस्त. रात्री शुभ्र चांदण्यात कृतार्थतेने विसावले आहे. ‘जगाच्या कल्याणा संतांच्या विभूती!’

(‘आस्वाद : भावलेल्या कवितांचा’ या आताच प्रकाशित झालेल्या समीक्षेच्या पुस्तकातून. लेख इतरत्र प्रकाशित करताना लेखकाच्या नावासह ब्लॉगचा संदर्भ द्यावा ही विनंती.)

© डॉ. सुधीर रा. देवरे

   ब्लॉगचा पत्ता: http://sudhirdeore29.blogspot.in/

माणूसपणाच्या आसपास!

-  डॉ. सुधीर रा. देवरे

    आपल्याला झाडांत देव पाहता येतो. म्हणजे झाडांची पूजा करायची नाही तर झाडं लावायची. झाडांचं संगोपन करायचं. निसर्गात देव पाहता येतो. म्हणजे निसर्गचक्रात मानवी ढवळाढवळ करायची नाही. माणसात देव पाहता येतो. म्हणजे माणसाला माणसासारखं वागवायचं. एखाद्या माणसाच्या चरित्रातही देव पाहता येतो. ऐतिहासिक पुरूषात देव दिसू शकतो. संतांच्या कृतीत देव असतो. देवाच्या मुर्तीतच फक्‍त देव असतो असं नाही. मंदिरातच फक्‍त देव असतो असं नाही. देव्हार्‍यातच फक्‍त देव असतो असं नाही. पूजा केल्यानेच फक्‍त देव प्रसन्न होतो असंही नाही. म्हणून नवनवीन देवस्थाने निर्माण होऊ नयेत. रोज नवनवीन स्मारके उभी राहू नयेत. निसर्ग, झाडं, पुस्तकांची कपाटं, ग्रंथालये मंदिरं झाली पाहिजेत.

    रोज मंदिरात जाणार्‍यांना, रोज पूजा-अर्चा करणार्‍यांना, देवाला फुलं अर्पण करणार्‍यांना, मुर्तीला अभिषेक करणार्‍यांना, पारायणे करणार्‍यांना, यज्ञ विधी करणार्‍यांना, कपाळावर गंधटिळा लावणार्‍यांना, सत्संग करणार्‍यांना, चारीधाम करणार्‍यांना वा देवाच्या दानपेटीत पैसे टाकणार्‍या लोकांनाच फक्‍त आपण धार्मिक वा आस्तिक समजतो का? पूजा- क्रिया- विधी करणारे लोक कदाचित आस्तिक असतीलही, पण असं कर्मकांड न करणारे लोकही आस्तिक असतात.

    दररोज भरपूर वेळ खर्च करत देव भजणारे लोक विशिष्ट प्रकारच्या भीतीग्रस्ततेने देवपूजा करतात का? भीतीमुळे कोणी देव भजत असेल तर मनातून भीती पळते का? आस्तिकतेत परमार्थ महत्वाचा. ‘देवा मला सुखी ठेव’, असं म्हणताना इतरांचं काहीही होऊ दे, असा प्रतिध्वनी ऐकू येऊ नये! आपण नेहमी वरवर दिसणारे दृश्य पहात असल्याने आपल्या आस्तिकतेच्या कल्पना संकुचित होतात का? कर्मकांडाच्या जखड्यात अडकलेल्यांना आपण आस्तिक म्हणतो आणि बाकीच्यांना सरसकट नास्तिक ठरवून मोकळं होतो का? संतांच्या आणि देवांच्या चमत्कारात देवत्व असतं का? देवत्व हे विभूतीच्या कृतीतून- आचरणातून दिसावं. एखादा थोर महात्मा त्याच्या कर्माने लोकांचा देव होतो आणि नंतरचे त्याचे भजनी मंडळ त्याच्या देवपणाची जाहिरात करून त्यांची भव्य दुकानं थाटतात.

    ‘देव आहे का? असेल तर कुठं आहे? आपण आस्तिक आहात का नास्तिक?’ वगैरे प्रश्न अधून मधून कोणी एखादा कोणाला विचारत राहतो.

    माणूस आत्मिक प्रगती करत स्थितप्रज्ञ होत जातो, तेव्हा त्या हाडामांसाच्या माणसात काय बदल होत असतील? त्यावेळी त्याच्या मेंदूपासून हृदयापर्यंत सगळं काही सुरळीत असेल? लोकांतून देवमाणूस होताना माणसाच्या असीम त्यागाची कल्पनाही करवत नाही. प्राणीपणा गुंडाळून देवपणाला सामोरं जाणं साधीसुधी गोष्ट नाही. अहंकार, वासना, लोभ, क्रोध, सत्ता, राजकारण (सूक्ष्म अर्थाने) आदी विकारांसह बौध्दीकता, प्रतिकार क्षमता, विचार, विवेक आदी चांगल्या गोष्टींचाही त्याग म्हणजे दुसरा मृत्यूच. सहजासहजी षड्रीपूंना तिलांजली देत स्थितपज्ञ होणं जमत नाही.

    देहात राहून विदेही होत वैदेही वावरणं हे एखाद्या शतकात कधीतरी कोणालातरी कुठंतरी जमतं. ह्या रोजच्या घटना नसतात. आणि म्हणूनच अशा ऐतिहासिक देवासमोर सर्वसामान्य माणसाचे दोन हात नमस्कारासाठी आपोआप जोडले जातात. ‘दिव्यत्वाची जेथ प्रचिती, तेथे कर माझे जुळती’. ज्याला हात जोडले जातात आणि जो हात जोडतो त्या दोघांच्या देहात देवत्व असतंच. देह देवाचं मंदिर होतं.

    एखाद्या माणसातलं देवपण ओळखून त्याला देवपण देणारा पृथ्वीतलावरचा माणूस मनाने तितकाच थोर ठरतो. माणसाचं देवपण ओळखता येणं ही प्रगत माणसाची खूण. पण दिव्यत्वाला नुसतं हात जोडून आपलं काम संपायला नको. देव होता येत नसलं तरी माणूसपणाच्या आसपास पोचायला आपल्याला काय हरकत आहे? ‘तुला सगुण म्हणू का निर्गुण रे’ असं माणसाला उद्देशूनही म्हणता आलं पाहिजे!

(‘सगुण- निर्गुण’ मटा, दि. 8–4–2020 च्या अंकात प्रकाशित झालेल्या लेखाचा बृहत भाग. लेखाचा इतरत्र वापर करताना लेखकाच्या नावासह ब्लॉगचा संदर्भ द्यावा ही विनंती.)

© डॉ. सुधीर रा. देवरे

   ब्लॉगचा पत्ता: http://sudhirdeore29.blogspot.in/